تاریخچه اکتشاف نفت در ایران و جهان

اولین حلقه از چرخه فرآیند اکتشافی، شناخت زمین شناسی منـطقه و تهـیه نقـشه های زمـین شـناسـی پایه به مقیاس های مختلف است که در عرصه مطالعه و اکتشافات هیدروکربنی در ایران، بیش از یک قرن دانش و تجربه در ارتباط با آن، ایجاد شده است. به همراه مطالعات میدانی، اکتشاف منابع هیدروکربنی در انواع نفتگیرها با استفاده از مطالعه تصاویر ماهواره ای و سپس عملیات سطحی اعم از چینه شناسی، ژئوشیمی نفت و رسوب شناسی، از اقدام هایی هستند که در بخش زمین شـناسی سـطح الارضی انـجام مـی‌شوند. مطالعات و بررسـی ها عـلاوه بر شـنـاسایی پتانسـیل هـای هیـدروکربنـی نفت و گـاز، اهداف اکتشافی در اطـراف و اعمـاق میـدان های تولیدی-توسعه ای را نیز شامل می گردد. هر روزه اهداف اکتشافی دارای پیچیدگی های بیشتر، کـاندیدای اکـتشافی امـروز و آینـده هستند که از انواع آن می توان به نفتگیرهای ساختاری-چینه ای، تلـه های مرتبـط با گـسل و تلـه های داخل و یا مجاور گنبدهای نمـکی اشاره نمود. شناسایی رخساره ها و پتانسیل های مناسـب رسوبی و ارتباط آن با سامانه های هیدروکربنی، با سعی و تلاش فراوان در دهه اخیر گسترش یافته است.

از ارکان اصلی تشکیل دهنده یک سامانه هیدروکربوری نفت و گاز، سنـگ منشاء آن است. شـناخت قـابلیت و میـزان بلوغ سنگ منشاء، بررسی الگـوهای حوضـه و مسیرهای مهپس از معرفی محل مناسب برای حفاری چاه اکتشافی، فعالیت گروه دیگری از تلاشگران مدیریت اکتشاف، آغاز مـی گردد. برنامـه ریزی برای حفـاری، پایش عمـلیات، پیشـنهاد انجـام آزمایـش های درون چاهـی، بررسـی و تفسیر نمودارهای ثبت شده و انتخاب فواصلی مشخص در داخل چاه اکتشافی برای آزمایش وجود نفت و گاز از مسائل مهمی است که به عهده زمین شناسی تحت الارضی، پتروفیزیک و مهندسی مخزن می باشد و در نهایت تهیه گزارش کشف از چاه اکتشافی توسط همکـاران واحد مهندسـی نفت و برنـامه ریـزی تهـیه مـی گردد.اجرت و تجمع آن، نیازمند مطالعات دقیق ژئوشیمیایی جهت اکتشاف نفت است. مطالعه پایه ای که معمولا به همراه مطالعات زمین شناسی در یک ناحیه انجام می شود.

تمامی تلاش متخصصین علوم زمین برای دستیابی به تصویری مناسب از واقعیت و هندسه مخزن در زیر سطح زمین است و این چالشی است که حل آن تجهیز شدن به ابزار و دانشی مناسب، به روز و منطبق با آخرین دسـتاوردهای علـمی، فنی و مدیریـتی در اکـتشاف نفت را طلب می کـند. علم ژئوفـیزیک از دیرباز به همـین منظور ایجـاد شده و پیشرفت های زیادی تا زمان حاضر داشته است. از نظر روش شناسی در اکتشاف نفت، ژئوفیزیک در دو دسته لرزه ای و غیر لرزه ای، دسته بندی می شود. فرآیند فـعالیت های لرزه نگاری اعـم از روش های دو بعـدی و یا سـه بعدی و ژئوفـیزیک غـیر لرزه ای، شامل طراحی و نظارت، پردازش و تفسیر داده ها و اطلاعات، زیر نظر کارشنـاسان علـوم زمین و ژئوفیزیک، برنامه ریزی، اجرا، هدایت و راهبری می‌گردند. با توجه به ماهیت هزینه بر بودن پروژه های ژئوفیزیکی، عامل بهینه و اقتصادی بودن همواره در مراحل مختلف اجرای پروژه ها در نظـر گرفته می شود.

با تفسیر اطلاعات ژئوفیزیکی توسط کارشناسان خبره ژئوفیزیک و زمـین شناسی، مـدل و هنـدسه تصـویری از اعماق و اهداف اکتشافی مورد نظر برای مطالعه در زیر زمین ارائه می شود که در بسیاری تصمیم سازی های اکتشافی و حـتی توسعه ای و تولیدی موثر است. در یک دهه اخیر رویکرد مدیریت اکتشاف در حوزه ژئوفـیزیک در راسـتای ارتقـاء سطـح کـیفی برداشت، پیمایش، پـردازش، تفسیر و انجـام روش های نوین ژئوفـیزیکی، بر پایه بهره بردن از خدمات کارشـناسان خبره و جوانـی بوده که برای به روز رسانی آنان مطابق با پیشرفت های دنیا در این علم آموزش مورد نیاز و مستمر داده شده است.
ژئوفیزیک و زمین شناسی، ساختاری سازمان یافته از مجموع فرآینـدهای عمـلیات و نظارت بر پردازش، تفسـیر داده هـای ژئوفیزیکی-زمین شناسی ، تحقیقات و نگهداشت داده ها و اطلاعات زیر سطح زمین است.

از دستـاوردهای مدیریت اکتشاف در چند دهـه اخـیر می توان کشف ابر میادین نفت و گاز نظیر آزادگان و پارس جنوبی و همچنین عسلویه، یادآوران، تابناک، مدار، سپهر، خیام، چنگوله، کیش، خارتنگ و … را ذکر کرد. در یک جمله می توان گفت مدیریت اکتشاف با کشف خود در حال حاضر دارای رتبه 1 ذخایر گاز جهان و رتبه 4 ذخایر نفت دنیا را به خود اختصاص داده است و پس از انقلاب اسلامی 730/17572 میلیون بشکه نفت خام قابل استحصال و 87/627106 میلیون متر مکعب گاز قابل استحصال کشف نموده است و تقریبا تمامی گازی که در شبکه لوله های گازی کشور وجود دارد پس از انقلاب اسلامی سال 1357 کشف شده است.
در این میان مدیریت اکتشاف با اولویت بندی توان اکتشافی هیدروکربنی سراسر ایران از اولویت 1 تا 7 ، تمرکز عملیات اکتشاف که هزینه نسبتاً بالایی دارد را در اولویت 1 تا 3 گذاشته و همزمان در مناطق با اولویت 4 تا 7 مطالعات جامع و سیستماتیک خود را که شامل تهیه نقشه های زمین شناسی، ژئوشیمیایی و مطالعات ژئوفیزیکی است، دنبال می نماید. در این راستا مطالعات جامعی در دشت مغان، مکران، تایباد و طبس و بخش هایی از ایران مرکزی، در مراحـل اولـیه صـورت گـرفته است و تاکنون تعداد 6 مطالعه جامع در حوضه های رسوبی کشور و بیش از 230 برگ نقشه زمین شناسی رقومی با مقیاس های 000 ، 50 :1 و 1:100,000 تهیه شده است. این نقشه ها می توانند علاوه بر تأمین و پشتیبانی مطالعات جامع، در تمامی کارهـای عـمرانی و تحقـیقاتی سایر سازمان های کـشور به کـار گرفـته شوند.